Merve Köksal (Akdeniz Üniversitesi, Antalya)
İşgalin Arka Planı Üzerine Bir Anlatı: İstanbul’da Yeraltı Dünyası, 1918-1923

»Bar« bizim dilimizde »yük« demektir! Çizim: Ramiz, Aydede, sayı 71, 4 Eylül 1922.

Birinci Dünya Savaşı’ndan sonraki ilk yılların, çokkültürlü ve çokdilli bir arada yaşama potansiyeliyle uzun zamandan beri gayet çekici bir şehir olagelmiş İstanbul üzerinde, hem yıkıcı hem yapıcı etkileri oldu. Müttefiklerin neredeyse beş yıl süren işgali imparatorluk başşehrini dünyanın yoğun telaş içinde bulunan bir düğüm noktası haline getirdi. İstanbul birçok insan için Batı’ya yapacakları yolculukta geçiş noktasını oluşturuyordu. Bu sürecin tabii bir sonucu olarak şehir alışık olmadığı biçimde, sıradışı kültürel biçimler ortaya çıkaran bir potaya dönüştü. Bu durum karşısında İstanbul’un yeraltı dünyası gerek hızlı değişikliklerin yol açtığı travmanın gerek bu kaosun ortaya çıkardığı üretkenliğin biçimlendirdiği, kendine özgü bir karışım bölgesi oldu. Kendine özgü bir kozmopolit kimliğe sahip ve işgal bağlamında daha önce ebenzeri görülmemiş transnasyonal ilişkilere sahne olmasına rağmen, İstanbul’un bu hareketli atmosfer içinde yeniden biçimlenen yeraltı dünyası üzerine bilgimiz alabildiğine azdır.

Doktora çalışmasının hedefi, bu çokyönlü dünyadaki hayatı disiplinlerarası bir yaklaşımla incelemek, mültinasyonal etkileşimleri hem yaşantı anlatıları hem sanat eserleri üzerinden ele alarak olan bitene alternatif bir mikro tarih bakış açısı yöneltmek. Çalışmanın ağırlığını Beyoğlu’nun, içinde sosyal veya politik ilintilerden veya cinsel kimliklerinden ötürü toplumdan dışlanan kişilerin önemli bir yer tuttuğu Asmalımescit mahallesi oluşturacak. Bu kişiler örneğin sürgünde bulunan sanatçılar, aydınlar, Bohemyenler ve gece kulübü müşterileri olarak akademik üretim içinde erişilemeyen insanlar.

Gözümüzün önüne gayet kişisel sahneler seren, geniş kapsamlı edebiyat metinleri, günlükler, hatırat ve gezi yazıları, ayrıca özel arşivler, sanat koleksiyonları, gazete ve dergilerdeki şimdiye kadar değerlendirilmemiş yazı ve resimler Asmalımescit’teki yeraltı ortamına bir ışık tutma vaadinde bulunuyor. Araştırma projesinin amacı, klandestin hayata ait dinamiklerin işgal dönemine rastlayan, dikkate değer kısalıkta bir süre içinde, Türkiye Cumhuriyeti’nin erken dönemindeki kültür hayatı üzerinde etkileri görülecek uzun yaylımlı sosyal dönüşüm süreçleri başlatmalarının nasıl gerçekleştiğine açıklık getirmek olacaktır. İstanbul’da yeraltının iç üretkenliği marjinalleştirilmiş grupların sürdürdüğü karmaşık, ama verimli ilişkiler üzerinden açımlanarak bu ortamı oluşturan kişilerin aktörler ve anlatıcı sesleri olarak mevcut tarih anlatılarına katılabilmelerinin sağlanması amaçlanıyor.