Underground Culture in the Late Ottoman Empire and Turkey

Proje sorumluları: Prof. Dr. Raoul Motika

Ana işbirliği ortağı: Dr. Timour Muhidine (INaLCO)

Proje süresi: 2013’ten bu yana

Uluslararası bir araştırma ağı çerçevesinde yürütülen bu temel araştırma konusu kapsamında “öteki” İstanbul’u ve “öteki” Türkiye’yi ve böylelikle Türkiye’deki toplumsal ve kültürel gelişmelerin dinamiğini daha iyi anlayabilmek amacıyla, Türkiye’deki kültürel ve sosyal ana akımların dışında kalan kültürel fenomenlerin araştırılması hedefleniyor. Projenin zamansal çerçevesi, Geç Osmanlı döneminden günümüze kadar uzanıyor. Edebiyat bilimi, modern sanat tarihi ve antropoloji projenin ağırlık noktalarını oluşturan disiplinler. Projeye Türk bilim insanlarının yanı sıra (örneğin Doç. Dr. Hülya Adak), Alman ve Fransız meslektaşları (IFEA ve InaLCO) ve Prof. Dr. Laurent Mignon (Oxford) katılıyor.

İçeriksel çalışma için, bugüne kadar ancak kısmen somut projeler olarak sürdürülen beş eksen belirlenmesi kararlaştırıldı:

  1. Edebiyat: (Neyzen Tevfik’ten Küçük İskender’e kadar) merkezi yazarlar, Trash edebiyatları (1990’ların sonlarından itibaren), feminist yeraltı edebiyatı, eşcirsel edebiyatı, v.s.
  2. Yayıncılık ortamı: fanzinler, underground–“chic” yayınları (Norgunk, 6.45, Marjinal Kitap, v.s.) ve anarşist yayınlar (basılı ve internet yayını olarak).
  3. Plastik sanatlar: Karikatür, resim (klasik örnekler olarak Yüksel Arslan ve Cihat Burak) ve Türk sanat sahnesinin yeni bir unsuru olarak “Outsider Art” ve farklı bir estetiğin bir başka örneği olarak deneysel sinema.
  4. Sosyoloji/antropoloji: Gezi protestoları çevresinde gelişen motosiklet kulüpleri, anarşist gruplar gibi “Youth Tribes”, “klasik yeraltı”, alt tabakalar ve serseriler (kabadayılar, apaşlar, apaçiler) ve çok yaygın bir varlık gösteren LGBT-kültürü.
  5. Müzik (Martin Greve/Fabio Salomoni): “klasik” Rebetiko (19.–20. yüzyıllar.), Rap ve Heavy Metal’in yanı sıra Afro-Türklerin müziği.

Türkiye’nin Motosiklet Kültürü

Proje sorumlusu: Prof. Dr. Raoul Motika

Proje süresi: 2013’ten bu yana

Bu proje, Geç Osmanlı döneminden bu yana bir ulaşım aracı olarak motosikletle ve motosiklet etrafında gelişen ve Batı Avrupa motosiklet kültüründen belirgin bir biçimde ayrışan alt-kültürle ilgileniyor. Pek çok üreticisi bulunan motosiklet sektörü 2000’li yıllarda Türkiye’de önemli bir ekonomik sektör olma noktasına geldi; bununla birlikte giderek ayrışan ve çeşitlenen motosiklet kültürü, sağladığı prestij nedeniyle ağırlıklı olarak ithal araçlara yöneldi. Tarihsel bir değerlendirme ve genellikle rock çevresinin ait olduğu tekil alt gruplara yönelik alan araştırması temelinde daha küçük boyutlu incelemeler bu projenin odağını oluşturuyor.

Sakallı Celal ve Erken Cumhuriyet Döneminin Bohemleri

Proje sorumlusu: Dr. Alexandre Toumarkine

Proje süresi: 2014’ten bu yana

Bu projede, bir bohem-entelektüel olarak bizzat eser vermemiş olmakla birlikte, döneminin pek çok entelektüel ve yazarı için bir referans görevi görmüş ve onları etkilemiş olan “Sakallı Celal”in kişiliği ele alınıyor.

International Workshop: Sociology of Marginal Youth

Proje sorumluları: Dr. Timour Muhidine, Dr. Alexandre Toumarkine & Prof. Dr. Raoul Motika

Etkinlik tarihi: 19 Kasım 2015

Ana işbirliği ortağı: INaLCO

19 Kasım’da, “Translating Social Sciences from Arabic, Turkish and Hebrew” başlıklı uluslararası konferans çerçevesinde (düzenleyen kuruluşlar: INaLCO (Paris), IFEA, Galatasaray Üniversitesi, Orient-Institut Istanbul), OII’de bu konuya yönelik olarak, bu kez “Sociology of Marginal Youth” konulu beşinci atölye çalışması gerçekleştirildi. Tartışmanın merkezini, “youth tribes” konusu ve bunun sosyal ve edebi ifade biçimleri oluşturuyordu. Bu konuda dört konferans veridi: (1) Raoul Motika’nın “rocker-kulüpleri”nin ulusaşırı Alman-Türk boyutları hakkındaki konferansı; (2) Hülya Adak’ın, Perihan Mağden’in romanlarında eşcinsel aşkın anlatımına ilişkin edebiyat tarihsel analizi; (3) Timour Muhidine’in yeraltı-edebiyatındaki kabadayılara ilişkin açıklamaları ve (4) “Apaçi” olarak bilinen, İstanbul’un kenar mahallelerindeki işçi sınıfına mensup bir gençlik çevresini araştıran Ömer Miraç Yaman’ın çalışması.

International Workshop: Istanbul Underground – L’Underground contre les arts

Proje sorumluları: Dr. Timour Muhidine & Dr. Alexandre Toumarkine

Etkinlik tarihi: 27 Mayıs 2015

Ana işbirliği ortağı: INaLCO

27 Mayıs 2015’te “Istanbul Underground – L’Underground contre les arts” konulu araştırma ağının dördüncü atölyesi, A. Toumarkine’in katılımıyla, Paris’te gerçekleştirildi. Bu atölye Institut d’études de l’Islam et des sociétés du monde musulman ile birlikte düzenlendi. Verilen konferansların konuları, Gezi-protestoları sırasında kamusal dans performanslarından, yeni Türk resimli romanında “marjinalleştirilmiş kentin” anlatımına kadar uzandı. Marc Kober (Université Paris 13, PLEIADE), Türkiye ve Paris’in yeraltı-kültüründe merkezi kişiliklerden biri olan  Yüksel Arslan hakkındaki araştırmalarının daha geliştirilmiş bir versiyonunu sundu. Victoire Bech (“la démarche HQAC” projesinin sorumlusu), “Urban and architectural experimentation for a new usage of public space” konulu bir konferans verdi. Judith Mayer (Université Paris 13), “Performance and social protest: the standing dancers of Gezi Park” konusunu ele aldı. Perin Yavuz (Institut d’études de l’Islam et des sociétés du monde musulman), 1970’li yıllarda İstanbul’daki tasarımsal sanat üzerine güncel araştırmalarını sundu. Timour Muhidine (Institut national des langues et civilisations orientales), “From Caricature to the Graphic Novel: the marginal city” konulu bir konuşma yaptı.

 

International Workshop: Underground Cultures

Proje sorumluları: Dr. Alexandre Toumarkine, Dr. Timour Muhidine & Prof. Dr. Raoul Motika

Etkinlik tarihi: 26–27 Eylül 2014

Ana işbirliği ortağı: INaLCO

Bu atölye, Türkiye’deki ana akım dışında kalan çeşitli kültür alanları üzerine eğildi. Hülya Adak (Sabancı Üniversitesi), İstanbul’daki Kürt tiyatrosu hakkında konuştu; Laurent Mignon (Oxford University), bir kitle katliamcısı üzerine daha sonra yasaklanan bir roman yazmış ve günümüzde büyük ölçüde unutulmuş olan Erken Cumhuriyet döneminin kadın yazarlarından Nezihe Muhittin üzerine bir konuşma yaptı. Proje ağının yeni bir üyesi olarak Erik Mortenson (Koç Üniversitesi), Türkiye’de son yıllarda yeniden büyük bir ilgi görmeye başlayan, beatnik’lere yönelik erken dönem yorumlarını irdeledi. Alain Servantie, 20. yüzyılın başında uluslararası yeraltı kültürünün merkezi karakterlerinden biri olarak İstanbul’daki deneyimlerini de ayrıntılı bir biçimde anlatmış olan Edmond Fazy hakkında bilgi verdi. Timour Muhidine (Institut national des langues et civilisations orientales), İstanbul’daki yeraltı kültürünün en renkli simalarından biri olan ve 2013 yılında ölen yazar Metin Kaçan üzerine eğildi. Marc Kober (Université Paris 13), “underground” sınırlarının nereden geçtiğini, 1960’lardan 1980’li yıllara kadar Paris bohemyasının bir üyesi olan ünlü Türk ressamı Yüksel Arslan üzerinden tartıştı. Öte yandan Martin Greve (Orient-Institut Istanbul), marjinalleştirildikleri açıkça görülen bir grubu, İstanbul’da yaşayan ve yeraltı kültürünün belirgin bir biçimde politik bileşenini temsil eden Dersimli müzisyenleri inceledi. Ardından Raoul Motika (Orient-Institut Istanbul), sosyolojik-antropolojik bir yaklaşımdan hareketle İstanbul’un rocker grupları örneğinde, Türkiye’de “youth tribes”ın oluşumunu tartıştı. Bu tartışma, daha sonra Türk Metal Rock’u üzerine yazdığı doktora çalışmasından örnekler veren Pierre Hecker (Universität Marburg) tarafından da geliştirildi.

International Workshop: Marginality and Underground Trends in the Big City

Proje sorumluları: Dr. Alexandre Toumarkine, Dr. Timour Muhidine & Prof. Dr. Raoul Motika

Etkinlik tarihi: 24 Ekim 2013

Ana işbirliği ortağı: INaLCO

Bu atölye iki bölümden oluşuyordu. Katılımcılar önce “Istanbul Underground” konusuna ilişkin kendi araştırma planlarını kısaca tanıttılar ve bu yeni araştırma alanına dair üç merkezi konunun kavramsal sorunlarını tartıştılar. Edebiyat alanındaki tartışma, öncelikle marjda yer alan şairlere yönelik, hem çeşitli eğilimlerin, hem de özgül tarihsel ve sosyal şartların dikkate alınabilmesini sağlayacak uygun bir kavramsallaştırma etrafında yoğunlaştı. 2013 Şubatında gerçekleştirilen ilk atölye çalışması sırasında başlamış olan bu tartışmanın derinleştirilmesinin yanı sıra, birincisi, edebi kariyerlerinin belirli duraklarında ana akım konularının dışında ve alışılmış sosyal ve kültürel geleneklerin kıyısında faaliyet göstermiş olmakla birlikte, daha sonra genel bir kabul görmüş Peyami Safa gibi yazarlar üzerine de eğilinmesi gerektiği konusunda mutabık kalındı. İkinci olarak, bu hedef çerçevesinde, özellikle de anarşist ve pornografik edebiyata yönelik sansür pratiklerinin incelenmesi kararlaştırıldı. “Müzik” alanında, “Underground” müziğin değişik yüzlerini belgeleyecek bir derleme-CD hazırlanması da tartışıldı. Burada ilginç olan türler, 19.-20. yüzyıllar için Rebetiko, Rap ve Heavy Metal’in yanı sıra Afro-Türklerin müziğidir. Pek çok Arabesk müzisyeninin bile, sıklıkla bir “Underground” dönemden geçtiği görülür. Bir başka önemli inceleme alanı, sosyo-kültürel gruplar olarak gelişmeleri, sözgelimi güncel edebiyata ve resimli romanlara da yansıyan futboldaki taraftar dernekleri ve değişik örgütlü Biker-toplulukları gibi, “Büyük şehir-Tribe”ları diye anılan gruplar olmalıdır.

Gençlik- ve yeraltı-kültürleri konusunda bir uzman ve Fanzin’ler hakkında bir derleme kitabının da yazarı olan, yazar ve hekim Altay Öktem, öğleden sonra “İstanbul Fanzinlerine bir Bakış” başlıklı sunumuyla Türkiye’deki Fanzin kültürünün karmaşık dünyasına kapsamlı bir giriş yaptı. Altay Öktem, henüz 2002 yılında, Kargart Sanat Merkezi’nde ilk Fanzin-sergisini gerçekleştirmişti. Öktem ayrıca bir editör olarak da faaliyet gösteriyor ve Beyoğlu’ndaki Laika Yayınevi’nden çıkan Marjinal Kitap dizisinden sorumlu.

International Workshop: “Underground Culture – Launching the Project”

Proje sorumluları: Dr. Alexandre Toumarkine & Dr. Timour Muhidine

Etkinlik tarihi: 23 Şubat 2013

Ana işbirliği ortağı: INaLCO

Bu araştırma alanındaki başlangıç atölyesi, öncelikli olarak kavramsal sorunlarla ve farklı kültürel ve toplumsal fenomenlerin sınıflandırılmasıyla ilgilendi. Ancak Underground kavramına net bir tanım getirmenin zor olduğu görüldü, zira her bir fenomen tarihsel bağlamına ve gözlemcinin bakış açısına bağlı olarak çok farklı biçimlerde sınıflandırılabilir ve aynı zamanda farklılaşan kavramlarla ele alınabilir; sözgelimi Bohéme kavramı gibi. Araştırma alanını işlevsel kılabilmek için, dört tematik eksen tanımlandı: (1) (geç 1990’lı yıllardan itibaren) Trash Literature, feminist Underground, eşcinsel edebiyatı ve “öteki İstanbul”un daha iyi anlaşılmasına yardımcı olan, neredeyse hiç tanınmayan ya da unutulmuş yazarlar gibi fenomenler üzerinden edebiyat; (2) Fanzin yayıncılarının, “Underground chic” diye bilinen yayıncıların (Norgunk, 6.45, Marjinal Kitap, vs) ve anarşistlerin (basılı ve Internet olarak) dünyası. Burada, böyle kitaplara ve dergilere ayrılmış özgül alanın araştırılması önemlidir. (3) Karikatürler, resim ve güncel “Outsider Art” akımıyla plastik sanatlar; (4) deneysel sinema, ve (5) “Youth Tribes”, anarşist gruplar, klasik yeraltı ve gangsterler (Kabadayı, Apaşlar, Apaçi) ve sosyal olarak marjinalleştirilen gruplar, LGBT-alt-kültürleri gibi toplumsal fenomenler.